Άνοιξη

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

Γλυκός σαν το μέλι ο Μάης

Η Πρωτομαγιά στο Καστελλόριζο ήταν μια μέρα ιδιαίτερα εορταστική και χαρμόσυνη που συνοδευόταν από εκδηλώσεις που ξέφευγαν από τον θρησκευτικό χαρακτήρα των υπόλοιπων εορτών του νησιού και περισσότερο φανέρωναν την παγανιστική τους καταγωγή.

Σύμφωνα με την παράδοση, οι Καστελλοριζιοί υποδέχονταν τον ερχομό του Μάη στολίζοντας στεφάνια στα σπίτια, τις πρύμνες των καραβιών και των μικρών καΪκιών. Στεφάνια από λουλούδια που είχαν μαζέψει αποβραδίς οι κοπέλες της κάθε οικογένειας. Με το ξημέρωμα της Πρωτομαγιάς, οι αρραβωνιασμένες και οι νεόνυμφες με το χάραμα κουβαλούσαν νερό από το πιο κοντινό πηγάδι (ελλείψει πηγών) μένοντας αμίλητες σε όλη τη διαδρομή (τ’ αμίλητο νερό) για να μην ξυπνήσουν τάχα τα κακά πνεύματα του Μάη και το αναταράξουν. Πήγαιναν το νερό στο σπίτι και το προσέφεραν στα πεθερικά τους. Με το νερό αυτό έπρεπε να νιφθούν όλοι Ακολουθούσε πάντοτε κέρασμα γλυκό για να είναι ο Μάης “γλυκός και μελιτάτος” και ανταλλαγή ευχών “ Καλό Μάη”, “με το καλό νάμπη, με το καλό νάβγη”. Και γύριζαν οι νέες στο σπίτι γλυκαμένες και με ανταμοιβή ένα “μπατούτσι” ένα ή πολλά χρυσά φλουριά, περίτεχνα περασμένα σε μεταξωτή κορδέλα ή χρυσή κλωστή.

Στις γεύσεις της Πρωτομαγιάς κυριαρχούσε το φρέσκο σκόρδο και ο τηγανητός σκάρος. Ο Μάης δεν είχε καλή φήμη, μάλιστα οι Καστελλοριζιοί τον ταύτιζαν με την κακοτυχία. Γι’αυτό και απεύφευγαν να ορίσουν γάμους το Μάη γιατί “είναι μήνας “γρουσούζης” ούτε και προγραμμάτιζαν κάποια σοβαρή εργασία όπως η κατασκευή κάποιου καϊκιού ή το χτίσιμο κάποιου σπιτιού γιατί “θα γρουσουζευτεί.” Έτσι προέκυψε και η γνωστή κατάρα που λένε στο νησί “Η ώρα του Μάη να σ εύρει”.

Στη συνέχεια, οι εκδηλώσεις χαράς που διακρίνουν την ημέρα μεταφέρονται στην ύπαιθρο, αφού όλοι σχεδόν οι νησιώτες ξεκινούν για την καθιερωμένη τους ανοιξιάτικη εκδρομή και στήνουν τη γιορτή και το φαγοπότι στην εξοχή.

“Πηγαίναμε Πρωτομαγιές στο νησάκι του Αή-Γιώργη εκάναμε, έκτακτα, μεγάλα γλέντια πάνω”

Παπα-Γιώργης

…κι έχεις κοπέλες όμορφες

Μεγαλώνοντας η νεαρή κοπέλα στο Καστελλόριζο, εκτός από βιολογικές μεταβολές υφίστατο και κοινωνικές. Οι αλλαγές αυτές και η μετάβαση από την παιδική ηλικία στην εφηβεία εκδηλώνονταν μέσα από τις αντίστοιχες αλλαγές του ενδυματολογικού κώδικα. Η μεταβατική στιγμή που το κορίτσι αποφοιτούσε από το δημοτικό και περνούσε στα πρώτα στάδια της εφηβείας της συμβολιζόταν από την αντικατάσταση της “ευρωπαϊκής ρόμπας” από τα “Καστελλοριζιά”.

Η κοινωνία του Καστελλόριζου λόγω της ναυτικής της παράδοσης χαρακτηριζόταν, στο παρελθόν τουλάχιστον, από έντονα μητριαρχικά στοιχεία. Οι γυναίκες απολάμβαναν μια προνομιούχο ζωή καθώς έκαναν συνήθως οι ίδιες τη διαχείριση της περιουσίας τους με τους άνδρες απόντες σε θαλασσινά ταξίδια. Η περιουσία περνούσε από τη μητέρα στην κόρη και ήταν η μητρική φιγούρα που επέλεγε υποψήφιο γαμπρό και κανόνιζε το προξενιό. Είναι γνωστό βέβαια, πως μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα, οι κοπέλες που βρίσκονταν σε ηλικία γάμου παρέμεναν κρυμμένες στο σπίτι μέχρι να παντρευτούν και δεν επιτρεπόταν να εμφανιστούν δημόσια. Ο αυστηρός αυτός περιορισμός άρχισε να ανατρέπεται σιγά σιγά από την τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα και οι γυναίκες φαίνεται να συμμετέχουν πλέον στις πολιτιστικές εκδηλώσεις του νησιού, όπως σε μαθήματα μουσικής, ραπτικής κλπ.

Φορεσιά

Η τοπική ενδυμασία του Καστελλόριζου και ιδιαίτερα η γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά, αποτελεί ίσως ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά του. Άρρηκτα συνδεδεμένη με το ένδοξο εμπορικό παρελθόν του νησιού και τις σχέσεις του με τις αγορές της Μεσογείου και της μέσης Ανατολής, η γυναικεία καστελλοριζιακή ενδυμασία διακρινόταν για τις πολλές της στρώσεις, τα πολυτελή της υφάσματα κα τα ακριβά της κοσμήματα. Ένα ακόμη γνώρισμα της φορεσιάς αυτής είναι η μεγάλη ποικιλία των παραλλαγών της, που βασίζονταν ωστόσο στην επίσημη παραδοσιακή ενδυμασία. Οι επιμέρους παραλλαγές στα είδη της φορεσιάς διαφοροποιούνταν ανάλογα με την ηλικία της γυναίκας, την κοινωνική της θέση αλλά και τη φύση της κάθε περίστασης (καθημερινές, επίσημες, Κυριακές). Πιο εντυπωσιακή και πολυτελής από όλες ήταν η νυφική ενδυμασία.

Η ανύπαντρη κοπέλα (λεύτερη) φορούσε το “κοντοβράτσι”, μια φαρδιά περισκελίδα και “πεκάμισο” λευκό, που έφτανε ως τα γόνατα, με φαρδιά ως τους αγκώνες μανίκια. Βαμβακερό το χειμώνα, λινό το καλοκαίρι. Πάνω στο πουκάμισο προσαρμοζόταν “ζεπούνι” από ατλάζι, που θύμιζε γιλέκο εύζωνου, με τη διαφορά ότι είχε κοντά μανίκια. Το χειμώνα φορούσε το κοντόχι, κοντύτερο από το ζεπούνι και φαρδιά και μακριά μανίκια επενδεδυμένα με κομμάτια γούνας που διαφοροποιούνταν χρωματικά για κάθε ηλικία.

Στη μέση της ήταν τυλιγμένο με πολλές στροφές, το “ζώσμα”, μεταξωτό χρυσοκέντητο ύφασμα. Η ελεύθερη κοπέλα δεν φορούσε κάλυμμα κεφαλής αλλά λευκό μαντήλι στην ωμοπλάτη διακοσμημένο με τριαντάφυλλα. Τα μαλλιά της τα διατηρούσε όλη της τη ζωή σε πλεξούδα “βρουλάκι” ενώ την έλυνε μόνο όταν θρηνούσε. Αντί για παπούτσια φορούσε “κοντούρες” (πασουμάκια).

Τα κοσμήματα αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της Καστελλορίζικης ενδυμασίας, τα “μαλαμάτικα” στοιχεία της, που απέτρεπαν το κακό μάτι. . Η νέα κοπέλα φορούσε σκουλαρίκια από δεκαπέντε χρονών, μόνιμα, ενώ θα τα αφαιρούσε μονάχα όταν γερνούσε ή σε μεγάλη θλίψη. Το πεκάμισο κουμπωνόταν με έξι ασημένιες μπούκλες, στρογγυλές περίτεχνες πόρπες. Στην έκτη απαραίτητη προσθήκη ήταν ένας μικρός σταυρός, το “σταυρουδάτσι πεντάφα”.

Οι γυναίκες του Καστελλόριζου φορούσαν πολλά χρυσαφικά στα χέρια και κυρίως δαχτυλίδια, “μακούτσια” και “βρουλάτα”. Λέγεται μάλιστα πώς για τον λόγο αυτό βάδιζαν με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος για να τα επιδεικνύουν. Στους βραχίονες φορούσαν “τσέρκικα” βραχιόλια. Ένα ιδιαίτερο κρεμαστό κόσμημα που φορούσαν οι νέες κοπέλες στις ειδικές περιστάσεις ήταν ο «κουτελίτης», δηλαδή χρυσά νομίσματα περασμένα σε μία αλυσίδα.

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ

Σαν τη μεγάλην Πασχαλιά, νά ’ταν οι μέρες ούλες

Η γιορτή που οι περισσότεροι κάτοικοι ξεχώρισαν όταν ερωτήθηκαν, είναι η Μεγάλη Πασχαλιά, όπως την αποκαλούν. Η Μεγάλη Εβδομάδα ξεκινούσε με προετοιμασίες, οι γυναίκες είχαν να φτιάξουν κεριά, λαμπάδες να ζυμώσουν ψωμιά, να βάψουν αυγά. Το βράδυ, με συνέπεια πήγαιναν στη λειτουργία. Με τον ερχομό της Μεγάλης Πέμπτης και της Μεγάλης Παρασκευής αντίστοιχα, η ατμόσφαιρα στο νησί γινόταν πένθιμη, τα μαγαζιά παρέμεναν κλειστά, για τον στολισμό του Επιταφίου. Η λιτανεία του Επιταφίου ξεκινούσε από τον Άγιο Κωνσταντίνο και γύριζε σχεδόν ολόκληρο το νησί , Το Σάββατο το μεσημέρι, ξεκινούσε ξανά η κίνηση στην αγορά, στο δρόμο προς τα “κασαπιά” (σφαγεία) όπου ο καθένας πήγαινε το “κουζί” (αρνί) ή το κατσίκι για να το σφάξει. Την Κυριακή του Πάσχα, πήγαιναν στους φούρνους τα παραγεμισμένα με πικάντικη γέμιση κατσίκια, μια παραδοσιακή Καστελλορίζικη συνταγή, για να τα ψήσουν. Δεν έλειπαν φυσικά οι επισκέψεις συγγενών στα σπίτια για το τσούγκρισμα των αυγών και η αποστολή κερασμάτων ανάμεσα στις οικογένειες.

Η Πασχαλιά διαρκούσε τρεις μέρες. Κυρίως τη Δευτέρα και την Τρίτη του Πάσχα, όλο το Καστελλοριζο μεταφερόταν στα “Χωράφια”. Στην πλατεία του Αγίου Κωνσταντίνου στήνονταν παραπήγματα οι λεγόμενες “παράγκες”, αυτοσχέδια υπαίθρια μαγαζιά κάτω από τέντες. Λέγεται μάλιστα πως το συνήθειο αυτό κατάγεται από την εποχή των καραβοκύρηδων, όταν οι τέντες αυτές ήταν τα ίδια τα πανιά των καραβιών.

Στον Αυλόγυρο του Αγίου Κωνσταντίνου παραδοσιακά έσερναν κυκλικό χορό οι Καστελλοριζοπούλες, στολισμένες με τις χρυσούφαντες φορεσιές τους, αρμαθιές με φλουριά και τραγουδούσαν την Πασχαλιά. Οι αρραβωνιασμένοι έστελναν στις κοπέλες τους “μαντήλες” μαντήλια τσιλανιώτικα γεμισμένα με καρπούς και γλυκά. Οι μεγάλες κόρες που ήταν πια σε ηλικία γάμου, παρέμεναν να φυλάνε τα σπίτια αφού δεν τους τους επιτρεπόταν να βγουν έξω. Ωστόσο, εκείνη την ημέρα μαζεύονταν σε κάθε γειτονιά και κατά παρέες έστηναν την σαντακλείδα (κούνια) τραγουδώντας δίστιχα για το γάμο και τους ξενιτεμένους, ένα έθιμο που έχει πια εκλείψει.

“Ποια είναι αυτή που με κουνά, με τέτοια περηφάνια,

της εύχομαι του χρόνου να βάλει τα στεφάνια”

Όσο για τη μουσική υπόκρουση που συνόδευε το τριήμερο πασχαλινό γλέντι, οι μεγαλύτεροι Καστελλοριζιοί αναπολούν τα παραδοσιακά τραγούδια του νησιού όπως τα ερμήνευε ο Σταμάτης ο Ροδίτης με τις κόρες του.

Κωνσταντίνου κι Ελένης

Ο πιο σημαντικός και επίσημος ναός του νησιού είναι ο καθεδρικός του Αγίου Κωνσταντίνου όπου πραγματοποιούνται και ευλογούνται κατ’ αποκλειστικότητα οι γάμοι. Το μνημείο είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό με γοτθικές αψίδες και κιονοστοιχία στο εσωτερικό του που κατά την παράδοση έφεραν οι Καστελλοριζιοί από αρχαίο ναό του Απόλλωνα από τα Πάταρα της Λυκίας. Ποιά είναι όμως η σχέση των συγκεκριμένων αγίων με το νησί;

Την 21η Μαΐου ημέρα της εορτής των Αγίων Κων/νου και Ελένης ,πολιούχων του νησιού στήνεται στην ομώνυμη εκκλησία των Χωραφιών μεγάλο πανηγύρι προς τιμήν τους.