Χειμώνας / Ιανουάριος

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

…Μόνο τα καλορίζικα
ήρθαμε να σας πούμε

Ο γάμος στο Καστελλόριζο ήταν από τις σημαντικότερες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής και ιδιαίτερα για τις γυναίκες που από την εφηβεία τους σύμφωνα με την παράδοση έπρεπε να μένουν στο σπίτι. Σηματοδοτούσε τη στιγμή της κοινωνικής τους ωρίμανσης και το εισιτήριο για τη συμμετοχή τους στη δημόσια ζωή του Καστελλόριζου. Στο παρελθόν οι γάμοι ήταν σχεδόν πάντοτε προσυμφωνημένοι μεταξύ των οικογενειών, με τη διαμεσολάβηση προξενητάδων. Η συμφωνία αυτή ήταν και οικονομικής φύσεως γεγονός που φανερώνεται από τα προικοσύμφωνα που έχουν διασωθεί. Παραδοσιακά, οι αρραβώνες και οι γάμοι γίνονταν το χειμώνα, αφού τότε ήταν η εποχή που επέστρεφαν οι ναυτικοί στο σπίτι τους. Μια σειρά από ενδιαφέροντα έθιμα και τελετουργικές διαδικασίες πλαισίωναν την ένωση του ζευγαριού, με αποτέλεσμα ο γάμος και οι προετοιμασίες του στο Καστελλόριζο να διαρκούν αρκετές μέρες. Ορισμένα από αυτά τα έθιμα διατηρούνται μέχρι και σήμερα ώστε ακόμη και οι σύγχρονοι γάμοι να φέρουν μια πινελιά παράδοσης.

Στο Καστελλόριζο τον γαμπρό τον ζητούσε η οικογένεια της νύφης. Αφού γινόταν η επιλογή του γαμπρού, η προξενήτρα πήγαινε εκ μέρους της μάνας της νύφης να εξετάσει κατά πόσο το κλίμα ήταν θετικό για το συνοικέσιο. Τότε οριζόταν η επίσκεψη των “αποκρουσιάρηδων”, των απεσταλμένων της οικογένειας της νύφης και άρχιζαν οι διαπραγματεύσεις για την προίκα. Οι επισκέψεις πραγματοποιούνταν μετά τη δύση του ήλιου με τη συνοδεία ενός αναμμένου φαναριού με τρία φυτίλια. Εάν το συνοικέσιο ματαιωνόταν, γυρνούσαν με το φανάρι σβηστό. Εάν πάλι πετύχαινε, δινόταν εκ μέρους του γαμπρού ένα φλουρί στην προξενήτρα, το “κρυφό σημάδι” που συμβόλιζε τη σοβαρότητα όσων είχαν συμφωνηθεί. Η νύφη ανταπέδιδε τη χειρονομία μέσω των αποκρουσιάρηδων, με τρία διαμαντένια δαχτυλίδια και δύο μεταξωτά “τσιλανιώτικα” μαντήλια.

Ακολουθούσε η τελετή του αρραβώνα στο σπίτι του γαμπρού και η υπογραφή του προικοσύμφωνου, μέτρο απαραίτητο για την εξάλειψη της προικοθηρίας. Το προικοσύμφωνο ήταν το συμβόλαιο όπου αναγραφόταν το είδος της προίκας που θα έπαιρνε το νέο ζευγάρι (συνήθως ακίνητη περιουσία, κοσμήματα, χρήματα κλπ.) καθώς και η αποζημίωση που θα έπρεπε να καταβληθεί σε περίπτωση παραβίασης του. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι κατά διαστήματα τροποποιήσεις του προικοσύμφωνου που προδίδουν τόσο την παρουσία διαφορετικών κατακτητών στο νησί όσο και την δυσμενή οικονομική κατάσταση που χαρακτήριζε την περίοδο μετά τον πόλεμο.

Ο αρραβώνας ολοκληρωνόταν με τραταρίσματα (κεράσματα) γλυκών, με πιο χαρακτηριστικά τα “κατουμάρια”, και ποτών και την προσφορά δώρων μεγάλης αξίας (μπατούτσα) στον γαμπρό και τους συγγενείς του. Δαχτυλίδια και μαντήλια σε γονείς και συγγενείς και στο γαμπρό χρυσό ρολόι με καδένα. Τέλος η νύφη μοίραζε ματσάκια με λουλούδια.

Τα γλυκά του Καστελλόριζου

Κατουμάρι - στραβά

Γαμπρός απού τη μεριά κι η νύφη απού την άλλη

Τη Δευτέρα της πρώτης εβδομάδας του γάμου γίνεται το πρώτο κάλεσμα. Οι κουλούρες του γάμου είναι ένα είδος στρογγυλού ψωμιού, με τρύπα στη μέση όπως ένα κοινό κουλούρι, το οποίο αποτελούσε το πρώτο προσκλητήριο του γάμου. Συγκεκριμένα, η νύφη και οι φίλες της τα μοίραζαν από σπίτι σε σπίτι για να καλέσουν τον κόσμο στο γάμο. Την ίδια μέρα άνοιγαν τις κασέλες για να απλώσουν τα προικιά της νύφης, τα οποία έπρεπε όλο το νησί να καμαρώσει τραγουδώντας:

Έλα Χριστέ και Παναγιά

Ν’ ανοίξουν την κασέλα

Να βγάλουν ρούχα ολόχρυσα

Και κότσινην ομπρέλα

Ένα από τα πιο ιδιαίτερα γαμήλια έθιμα του Καστελλόριζου είναι τα Μοσχοκάρφια ή Μουσουκάρφια, το έθιμο της Πέμπτης. Η μέλλουσα νύφη με τις ελεύθερες φίλες της τραγουδούσαν και έφτιαχναν αρμαθιές, δηλαδή κρεμαστά από γαρύφαλλα, τα οποία έβραζαν σε νερό. Το νερό αυτό το φυλούσαν για το σαββατόβραδο όταν η νύφη θα έλουζε με αυτό το γαμπρό. Για την ειδική αρμαθιά που προοριζόταν για τον γαμπρό, η μάνα της νύφης έφερνε ένα κωνσταντινάτο*, το περνούσε στη μέση της κλωστής κι έπειτα όλες οι ελεύθερες κοπέλες πρόσθεταν από ένα γαρύφαλλο.

Την Παρασκευή γίνονταν τα κρεβάτια, ένα έθιμο γνωστό και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Τα χαράματα της ίδιας μέρας, συγκεντρώνονταν τα παιδιά κατά ομάδες από τη γειτονιά και πήγαιναν στα βουνά για να μαζέψουν τα λεγόμενα “βοτάνια”. Τρεις φορές γύριζαν το λιμάνι με τα καΐκια με τραγούδια και βιολί αν υπήρχε.

«Από τα βοτάνια πέφτω, πέφτω για να σκοτωθώ και η αγάπη
μου φωνάζει, πιάσε το για το θεό!»

Στη συνέχεια τα άφηναν στα σπίτια της νύφης και του γαμπρού. Όταν ερχόταν η ώρα, έβαζαν τα βοτάνια στη μέση, τα άναβαν και ακολουθούσε το θυμιάτισμα των ρούχων, της νυφικής φορεσιάς και του γαμπριάτικου κοστουμιού.

“Άγιε Νικόλα των Μυρών με τα ψαρά τα γένια

έλα να δώσεις την ευχη απόψε στα βοτάνια”

Με τραγούδια πετούσαν τα βοτάνια ο ένας στον άλλο για να τα σκορπίσουν. Ακολουθούσε το λούσιμο του γαμπρού και γλέντι που κρατούσε μέχρι το πρωί.

“Εμείς θα το βαστάξουμε ώσπου να ξημερώσει,

ώσπου να βγει ο αυγερινός και η πούλια να χαράξει”

Την Κυριακή το πρωί γινόταν ο γάμος. Συγκεντρώνονταν στο σπίτι της νύφης να την ντύσουν, με γλυκά και με βιολιά και από εκεί έφευγαν για το σπίτι του γαμπρού, να τον ντύσουν με τραγούδια. Ξεκινούσε τότε μια πομπή για την εκκλησία, τον Άγιο Κωνσταντίνο με τα βιολιά να προπορεύονται, πίσω ο γαμπρός και οι κουμπάροι και οι συγγενείς του και πιο πίσω η νύφη, η οικογένεια της και οι καλεσμένοι.

Μετά το μυστήριο οι Καστελλοριζιοί συνήθιζαν να φωτογραφίζονται ομαδικά στα σκαλιά της Σαντραπείας Αστικής Σχολής. Έπειτα στηνόταν το γλέντι, με μεζέδες, κατσίκια, ποτά και χορό.

Αντίστοιχα η νύφη μετά το γάμο δεχόταν επισκέψεις από συγγενείς, τους κερνούσε και δεχόταν λίρες και φλουριά, για να ριζώσει με τον νέο της σύζυγο.

Έθιμα του γάμου που επιβιώνουν μέχρι και σήμερα και τα νέα ζευγάρια προσπαθούν να τηρήσουν με βάση την παράδοση, είναι τα Μοσχοκάρφια, το λούσιμο του γαμπρού και τα βοτάνια, που πλέον δεν γίνονται το σαββατόβραδο αλλά την ημέρα των κρεβατιών αν ο γάμος γίνεται στη Ρόδο ή κάπου αλλού εκτός Καστελλορίζου.

Η νυφική φορεσιά

Η νυφική φορεσιά παρουσίαζε ορισμένες διαφορές από την πιο καθημερινή εκδοχή της καθώς ήταν πολύ πιο ακριβή και μεγαλόπρεπη, εντυπωσιακή ώστε να αναδεικνύει την οικονομικη ευρωστία των Καστελλοριζιών.

Αποτελείτο από μεταξένιο πεκάμισο και νυφικό χρυσοκέντητο “καβάδι” με κομψό διάκοσμο, συνήθως πολύχρωμα πουλιά και άνθη. Οι μπούκλες της νυφικής φορεσιάς ήταν επίχρυσες. Σε αντίθεση με τις ανύπαντρες κοπέλες που δεν φορούσαν ποτέ, (παρά μόνο εάν ήταν άρρωστες) οι νύφες φορούσαν κάρσες ή κάρτσες. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο της φορεσιάς αυτής ήταν η γούνα, μια επιρροή από τους άρχοντες και τους πασάδες της Μικρασίας που σταδιακά αφομοιώθηκε και προσαρμόστηκε στη νοοτροπία της Καστελλοριζιάς. Υπήρχε επίσης αντίστοιχο κοντό πανωφόρι, το “κοντογούνι”.

Για το κεφάλι υπήρχε εξάρτημα του γυναικείου καστελλοριζιακού κεφαλοκαλύμματος το “τσακί” και το λευκό μεταξωτό μαντήλι μεγάλων διαστάσεων που φορούσαν κάλυπτε την πλάτη και σκέπαζαν σταυροειδώς λαιμό και στήθος. Το μαντήλι αυτό το ονομάζουν κινέζικο ή και τσιλανιώτικο. Το εισήγαγαν από την Αλεξάνδρεια, την Κύπρο ή την Κευλάνη, (κευλανιώτικο, τσιναλιώτικο). Ανάμεσα στο μαντήλι και το τσακί τοποθετούσαν τρεις χρυσές λίρες. Μεταξύ των κοσμημάτων της νύφης δέσποζε ο “λαιμός”.

Πένθος

Στο Καστελλόριζο, ακόμη και ο θάνατος παραδοσιακά ήταν δημόσιο γεγονός και ο θρήνος εκφραζόταν μεγαλοφώνως και με περίτεχνα μοιρολόγια. Ενδεικτικό χαρακτηριστικό του πένθους ήταν η ατημελησία, τόσο των γυναικών όσο και των ανδρών, καθώς γνωρίζουμε πως η περιποίηση σε ενδυματολογικό επίπεδο ήταν πολύ σημαντική. Το να αφήνεται κάποιος απεριποίητος ήταν σημάδι μεγάλης απόγνωσης. Οι γυναίκες αφαιρούσαν κάθε φανταχτερή περιβολή και κόσμημα ενώ τα μαντήλια που φορούσαν ήταν μαύρα. Οι άνδρες έμεναν αχτένιστοι και αξύριστοι.

Ο νεκρός παρέμενε στο σπίτι σε ανοιχτό φέρετρο μέχρι την ταφή του. Οι γυναίκες συγκεντρώνονταν εκεί και αφού βούλωναν με ένα κέρινο σταυρό το στόμα του νεκρού, τον περιτριγύριζαν, άφηναν τα μαλλιά ξέπλεκα , και άρχιζαν να τα ξεριζώνουν, να βγάζουν κραυγές, να χτυπούν με τα δύο χέρια το κεφάλι, να μοιρολογούν.

Ένα ασυνήθιστο έθιμο που θυμίζει το αντίστοιχο του γάμου, ήταν το ομαδικό πορτρέτο με όλους τους παρευρισκόμενους στην κηδεία και τον νεκρό στο κέντρο μέσα στο ανοιχτό φέρετρο, λίγο πριν την ταφή.

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ

Και του χρόνου

Τα Χριστούγεννα στο Καστελλόριζο, ήταν μια ξεχωριστή γιορτή για τα παιδιά. Καθώς πλησίαζε η παραμονή της Πρωτοχρονιάς, τα παιδιά ετοίμαζαν καραβάκια από χαρτόνι, με μια τρύπα στη μέση. Εκεί συγκέντρωναν τη “συγκομιδή” από τα κάλαντα, αφού γύριζαν όλο το νησί πόρτα-πόρτα.